دكتۆر: فیراس ئەلیاس
لەكتێبەكەی ” زیاندانیانی جوگرافیا (تیم مارشال) نووسەری بەریتانی باسی وەسیەتنامەی(بوترسی گەورە) پێنجەمنی قەیسەری ڕووسەكان دەكات، كاتێك دەڵێت پێویستە چەند پێیان دەكرێت لە قوستەنتینیە و هیند نزیك ببنەوە،. هەروەها بەپێویستی دەزانێت كە شەڕ و ئاژاوە بەبەردەوامی لە توركیا و ولاتی فارس بنێنەوە، هەروەها بۆ نێو كەنداوی عەرەبی دزە بكەن، وە گوتوویەتی ئەوە لێرە حوكم دەكات ئەوا دەبێتە خاوەن سەروەری ڕاستەقینە لە هەموو جیهان، لێرەش وا دیارە عێراق ئەو وڵاتەیە كە بە باشترین شێوە لەگەڵ وەسیەتەكە و مەرجە جوگرافییەكانی بوترسی گەورە دەگونجێت.
ئەوەی كە گومانی تێدا نییە، گەڕانە بەدوای رۆڵێك لە میانەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئەوە بەرزترین قۆناغەكانی بیركردنەوەی ستراتیژیی گونجاوە بۆ پیاوی دەوڵەت، ئەو دەتوانێت بڕیارەكان بۆ شێوەی پرۆژە و خواستەكان وەربگێڕێت، ئەویش بە پشت بەستن بە تواناكانی دەوڵەتی نیشتمانی، لای كەس شاراوە نییە كە پڕۆژە گەورە و نێودەوڵەتییەكان لە رەحمی پێویستییەكانی دەوڵەتان لەدایك بوون، ئەوەش ئێستا ئێمەی خستوەتە بەردەم ژینگەیەكی نێودەوڵەتی پڕ لە پڕۆژەی سنوور بەزێن،ئەویش لە میانەی كامڵ بوون و تەواوكاری نێودەوڵەتی، ئەوەی جیهان بەخۆیەوە بینی بەتێپەڕبوون لە كۆتایی هاتنی شەڕی سارد لە ئۆكراینا، وای لە وڵاتان كرد بەدیدی بابەتی تەواوكاری ئابووری سەری دخە بكەن و بەشێوەیەك لە شێوەكانی هاریكاری هەژمار بكەن، نەك تەنها لەڕووی ئابووری بەڵكو لەڕووی تەواوكاری سیاسیش بەتایبەتی لەسایەی دستبەسەرداگرتنی ئەمەریكا بەسەر دۆخی نیودەوڵەتیدا.
دەتوانین بڵێین عێراق ئێستا هەلێكی باشی هەیە بۆ ئەوەی دووبارە بەرهمێكی حوگرافی نوێ بۆ ناوچەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست بەرهەم بێنێت و دروست بكات، بەتایبەتی گەر بزانین كە پرۆژەی ڕێگای گەشەپێدان گە چانسی سەركەوتنی بۆ ڕەخسا، ئەوا دۆخێكی هەرێمی تازە دروست دەكات، ئەوكات دەبینین سەرجەم ولاتانی ئەو ناوچەیە بە ناچاری دێنە نێویەوە، لەكاتێكدا ئەوپرۆژەیە خۆی بە شێوەی ئێستای بریتییە لە ڕكێشانی ڕێگایەكی وشكایی لە ئیستانبۆل بۆ كەنداوی عەرەبی، ئەوەش وا لە عیراق دەكات ببێتە ڕێڕەوێكی وشكانی كە ئاوی كەنداو بە ئاوی دەریاری ناوەڕاست ببستێتەوە، هەروەها دەكرێت ئەو پرۆژەیە فراوانتر بكرێت و عێراق لە ڕێگای خاكی سعوودییە ببێتە ڕێڕەوێكی وشكانی تا بە دەریای سووری ببەستێتەوە، بەمەش عێراق دەبێتە سەنتەرێكی ستراتیژی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
بەپێی پێگەی جوگرافی عێراق دەكرێت ئەو بە خاڵی دەستپێك و دەرپەڕین بەرەو سێ دەریاكە هەژمار دەكرێت، چونكە لە لایەك ئێران بە پێگەی نایابی لەسەر ئاوی كەنداو، هەروەها توركیا بە شوێنی كاریگەری لەسەر ئاوی دەریای سپی ناوەڕاست و سعوودیەش لەپێگەی كاریگەری لەسەر دەریای سوور، پێویستیان بە جوگرافیای عێراقی هەیە بۆ ئەوەی بتوانن سوود لەم سێ دەریایە وەربگرن بۆ ئەوەی ڕەوڕەوەی ئابووریان فراوانتر بێت، تا چانسی گەشەپێدانی گشتی تێدا هەبێت، سەركەوتنی عێراق لە چەسپاندنی ئەو شتە لە مێشكی سەركردەی ئەو سێ وڵاتە ، وا لە عێراق دەكات كە ببێتە سەنتەرێك بۆ تەواوكاری هەرێمی و فاكتەرێكی سەقامگیری و هاوسەنگی لە ناوچەكەدا.
بۆیە دەكرێ بەو دیدە ستراتیژییە ژینگەی عێراقی لە ژینگەیەكی ڕكابەری هەرێمی بۆ ژینگەیەكی هاریكاری بگۆڕێت، بەتایبەتی گەر بزانین كە سەرجەم وڵاتانی دەوروبەری عێراق بەتایبەتی كاریگەرەكان وەك سعوودیە و توركیا و ئێران هەموویان خۆیان وەك بەرپرس لە سەقامگیری سیاسی ولات دەبینن، گرنگترین شتیش ئەوەیە كە خۆیان بەشێوەیەك دەبینن كە ناچار بن ڕێڕەوێكی تازەی پەیوەندییەكان دروست بكەن،ئەویش بەگۆڕین لە ململانێ بۆ بەرژەوەندییەكان بۆ هاوسەنگی و هاریكاری بۆ ئەو بەرژەوەندییانە، لەبەر ئەوەی لە بەرژەوەندی كەس نییە بەردەوام بوون لەسەر ئەو یارییە سفرییە لە عێراق.
گەورەترین بەرپرسیارێتی لەو ڕوانەگەیە دەكەوێتە سەر شانی حكومەتی سەرۆك وەزیران محەمەد شیاع سوودانی ، لەبەر ئەوەی ئەو گە دیپۆماتیەتی سێ دەریاكە ئەكتیڤ بكات، دەكرێت سەركەوتوو بێت لە دروستكردنی جووڵەیەكی ستراتیژی خێرا لەپێگەی هەرێمی عێراق ، بەم جووڵەیەش دەكرێت ڕۆڵێكی هەرێمی تازە بۆ عێراق دابهێنێت، كە تەوەرە سەرەكییەكەی كامڵ بوونی ئابووری و هەرێمی بێت.
پرۆژەی ڕێگای گەشەپێدان لەگەڵ ئەو ڕێڕەوە تەواوكارییە دەگونجێت، هەروەها ئامانجی ئەوەیە زیاتر بێت لەوەی كە تەنها بەستەری بازرگانی سەر سنوور بێت، ئەو دەبێت شادەمارێك كە رێگا دەدات بە ڕۆیشتنی خوێنی تاوە بۆ ئابووری عێراق، جگە لە ڕێگاو بانەكان و ڕێڕەوی شەمەندەفەر كە بەندەری فاو بە خوارووی عێراق و سنووری عێراق و توركیا دەبەستێت، هەروەها بە كەناراوەكانی ئێرانیش، لەبەرامبەریش سنووری عێراقی لە خاكی سعوودییە بە دەریای سوور دەبەسترێتەوە.
ئەوە ڕەنگە وا بكات كە پرۆژەی ڕێگای گەشەپێدان ببێتە هەلێكی نایاب، هەروەها ڕەنگە هۆكار بێت بۆ دروستكردنی چەندین كارگە و وۆركشۆپ بەدرێژایی ئەو ڕێگایانە، ئەوەش ڕێگا دەدات بەوەی كە چەندین چالاكی بازرگانی و چەندین چانسی كاركردن دابین بكات، بەپێی پرۆژەكە زۆربەی لە دەرەوەی سەنتەری شارەكان و ناوچە بیابانەكان دەبێت ئەوەش ڕۆڵێكی باش دەگێڕێت بۆ ئەوەی سەنگی ئابووری لە شوێنە جەنجاڵ و شارستانی و شوێنی ژێرخانی كۆن دووربخاتەوە،هەروەها یارمەتیدەر دەبێت تا كۆچكردن لە شارەكان بۆ دەوروبەر دەست پێبكات، بەشێوەیەك كەپارێزگا عێراقییەكانی سەر ڕێگای پرۆژەی پڕۆژەی گەشەپێدان دووبارە پێك بهێنێتەوە، بەگوێرەی ڕێچكەی شارستانی تازە كە لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی سەدەی بیست و یەكەمین بگونجێت.
لەم ڕوانگەیە، پێكهێنانی ” دیپلۆماتیەتی گەشەپێدان” هەوڵێكی دەرەكییە كە “دیپلۆماتیەتی سێ دەریایەكە” بەهێزترو پتەوتر دەكات، لەچوارچێوەی كەمكردنەوەی مەترسییەكان، ئەوەش ئەو مەترسییانەیە كە چەندین كاردانەوەی هەرێمی جیاجیا لەسەر شەڕی ئیسرائیلی بۆ سەر غەزە دەركەوتوە، ئەوەش چەندین ڕەنگدانەوەی هەرێمی بەخۆیەوە بینیوە، هەروەها دەریخست كە پێویستی بەوە هەیە مەترسییەكانی سەر وڵاتانی ناوچەكە ڕابگیرێن، ئەوەش واتای پێویستی بوونە بە پڕۆژەی هەرێمی تەواوكاری تا ببێتە بناغەیەك بۆ ئەوەی لەو ڕێگایەوە قسە لەسەر تەواوكاری سیاسیش بكرێت، لەنێوان ولاتانی جیاواز لە زمان و مەزهەب و سیاسییەوە، لەڕێگای ئەوەی دەرەوەی عێراق پێی دەكرێت بە كردنەوەی كەناڵەكانی پەیوەندی لەگەڵ لایەنی ئەكتیڤ لە ڕووی هەرێمی بۆ ئەوەی بەیەكەوە كاربكەن بۆ بەدی هێنانی سوودە پێشبینیكراوەكان لە بەستنەوەی سێ دەریایەكە و زامنكردنی سەركەوتنی، بەتایبەتی گەر بزانین كە سوودە پێشبینیكراوەكانی لەم پرۆژەیە بەدی دێت زۆر گەورەن، هەروەها ئەوە دەتوانێت دیمەنی ئابووری هەموو ناوچەكە بگۆڕێت و چانس و هەلی تازە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان دروست بكات و دەتوانێت گەشپێدانێكی هەرێمی بەردەوام بەدی بهێنێت.